Türk Müziğinde Çalgılar

Müzikte çalgı¹, istisnâi birkaç form dışında, Ses Müziğinin vazgeçilmez eşlik unsuru ve başlıbaşına bir Müzik türü olarak çifte fonksiyona sahiptir .Türklerin Hun'lardanberi her iki fonksiyonuyla da kullandıkları mûsikî aletleri, İslamiyetten sonra bir din adamlarının etkisiyle Mehterhâne, Enderûn ve sazın serbest oldugu tekkelerle şuurlu din adamlarının koruması sayesinde kurtulabilmiştir.²

Osmarılı mûsikîsi formları ile çalgıları arasında, çağlara göre eskilerinin gözden düşüp yenilerinin moda olması şeklinde bir kader birliği görülür .Osmanlı klâsik ve halk mûsikîsinde kullanılan bütün telli/saplı çalgıların atası olan Kopuz'un ömrü 18.yy'a kadar devam edebilmiş, 10 ila 16. yy. arası çok revaçta olan Ud yerini --l9.yy. sonunda yeniden almak üzere-- 1 7 .YY .dan itibaren Tanbur'a bırakmış, tarihi Türk harpi Çeng'le, Türk pan flütü Miskal 19.yy, Santur ise 20. yy .da artık kullanılmaz olmuşlardır .Önce viola d'amore  şeklinde Sinekemanı adı ile Batıdan gelen Keman, daha sonra Viyola, Viyolonsel ve Kontrbas ile, önceleri Köçekçe ve Tavşanca adı verilen saray rakslarının eşlik sazı olan Kemençe ve Lavta 20. yy.da klasik mûsikîye de girmiş; Kaşık'la Zilli  Maşa'nın halk oyunlarında yaşamasına mukabil, Çalpara da denen Çengi Çubuğu, Köçekçe ve Tavşanca'larla3 birlikte tarihe karışmıştır. Osmanlı mûsikîsinde kullanılmış olan çalgıların sayısı da, çeşitli çalgıların kaynaklarına göre değişiklik -daha doğrusu artış- göstermiştir: II. Murad çağı yazan Şükrullah sadece 9. Lâdikli 18, Kâtib Çelebi 19 çalgılık liste verirlerken, yazarlığı yanında çok iyi bir Müzisyen olan Evliya Çelebi, çoğunun tarifini de verdiği 76 çalgı adı zikretmiştir.4 Mûsikî aletleri bilimi demek olan Organoloji'de çalgılar,hangi Müzik söz konusu olursa olsun, bu sanatın insanla birlikte doğuşundan bu yana geçirdiği merhaleler gözönüne alınarak, vurmalı çalgılar, nefesli çalgılar ve telli çalgılar sırası içinde incelenmektedir .'Ritm sazlar'da denen vurmalılar, kendi aralarında ayrıca: tahtalar, zilliler ve derililer olarak üçe ayrılmakta: nefesli ve telli çalgılar -ritm çalgılarına paralel- 'melodi çalgıları' adını almakta, nefesliler 'dilli' ve 'dilsiz', telliler de 'mızraplı' ve 'yaylı' alt başlıklarına göre sınıflandırılmaktadır .Bir başka tasnif şekli de çalgıları yine vurmalı-nefesli-telli düzeni içinde bu defa kullanılış alanlarına (fonksiyonlarına) göre gruplamaktır: Askeri Müzik çalgıları, Dînî Müzik çalgıları, Halk Müziği çalgıları, Klâsik Müzik çalgıları ve Eğlence Müziği çalgıları. Biz burada. Osmanlı mûsikîsinin çeşitli türlerinde kullanılan çalgıları, kullanılma alanlarını birleştirerek, vurmalı-nefesli-telli (mızraplı-yaylı) sırasına göre toplu olarak sınıflandıracağız .

A. Vurmalı Sazlar 1) Tahtalar Çevgân  (Askeri Müzik) Kaşık (Halk Oyunları) Çalpara veya Çengi Çubuğu (Köçekçe ve Tavşanca'larda) 2) Zilliler Zil (Halile) (Tekke Müziği) Mehter Zili (Askeri Müzik) Hitit Sistrumu (Askeri Müzik.) Zilli Maşa (Halk oyunları) Parmak Zili (Eski ve yeni Raks Müziği) 3) Derililer Kös Askeri Müzik Davul Askeri ve Halk Müziği Nakkare Askeri Müzik Kudüm Tasavvuf ve Klâsik Müzik Dâire5 Klâsik Müzik Def Fasıl Müziği Bendir6 Tasavvuf Müziği Nevbe Tasavvuf Müziği Darbuka7 Oyun havaları 4) Fırınlanmışlar Cam Bardaklar Oyun Müziği Kâseler Oyun Müziği Fincanlar Oyun Müziği

B.Nefesli Sazlar

1) Dilliler Zurna Askeri ve Halk Müziği Mey Halk Müziği Kaval Halk Müziği Tulum Halk Müziği Sipsi Halk Müziği Çifte Halk Müziği Arğul Halk Müziği Düdük Halk Müziği 2) Dilsizler Nefir Askeri Müzik Kaval Halk Müziği Ney Klâsik ve Tasavvuf Müziği Girift Klâsik Müzik Miskal Klâsik Müzik Pîşe Klâsik Müzik Mû Klâsik Müzik Kara kamış Klâsik Müzik Komuz Oyun Müziği Garmon Mızıka ve Oyun Müziği Hokkabaz Borusu Eğlence Müziği Mizmar Klâsik Müzik

C. Telli Sazlar

1) Yaylılar Iklığ Halk Müziği Sînekeman8 Klâsik Müzik Keman Klâsik Müzik Rebab Tasavvuf Müziği Klâsik Kemençe Klâsik Müzik Karadeniz Kemençesi Halk Müziği Ağaç Kemane Halk Müziği Yaylı Tanbur Klâsik Müzik Kabak Kemane Halk Müziği 2)Mızraplılar Kopuz Askeri ve Halk Müziği Kolca Kopuz Halk Müziği Lâvta Oyun Müziği Çeng ( Mugni) Klasik Müzik Tanbur Klasik Müzik Ud Klâsik ve halk Müziği Kanun Klâsik ve halk Müziği Santur Klâsik Müzik Saz Ailesi Cura Halk Müziği Cura-Bağlama Halk Müziği Bağlama Halk Müziği Tanbura Halk Müziği Dîvan (Meydan) sazı Halk Müziği Tar Ailesi Dombra Halk Müziği Dotar Halk Müziği Setar Halk Müziği Asya Türkleri Müziği Çalgıları Balaban (MEY) Halk Müziği Gubuz Halk Müziği Koray Halk Müziği Sıbızgı Halk Müziği Mazhar Halk Müziği Gıçek Halk Müziği Kılkopuz Halk Müziği Rubab Halk Müziği Nay Halk Müziği Kemença Halk Müziği

Hazırlayan : Ali TUTAN   Dipnotlar  (1) Çalgı : Farsça anlamdaşı sâz dışında. diğer bütün dillerde çalgı'nın karşılıgı mûsikî aleti demek olan iki kelimeden meydana gelir ( İng.,."musical instrument, Ar.,."el-alet el-musiqi.") vs. 'Çalgı aleti' demek bu yüzden yanlıştır: saz'ın ise Farsça'da, çalgı dışında birçok degişik anlamı vardır.   (2) Tanburi İsak'ın ögrencisi Zeki Mehmed Ağa'nın, hacca gitmeden önce vedalaşmak üzere gittiği İstanbul kadısı ve Anadolu kazaskeri müderris Ârif Ef.'den, ''Hacca gidiyorum. orada saza tövbe edeceğim ve bir daha çalmayacağım'' demesi üzerine, ''Çal evladım çal. Arafat'ta bile çal'' cevabını aldığı anekdotu ünlüdür.   (3) Köçekçe-Tavşanca: köçekçe,bu tür eserler kıvrak nağme ve usûllerle düğün ve eğlence alemlerinde çalıp oynamak maksadı ile bestelenmiştir. Köçekçelerin saz bölümlerinde yapılan aranağme yada taksimlere tavşanca adı verilirdi.    (4) Bkz. H.G.Farmer. Turkish Instruments of Music... (önsöz)  Longwood Press, Portland (ABD) 1976.   (5) Dâire (Klâsik Müzik), bugün klâsik Müzik ve koro konserlerde, kudüm ile kullanılması gereken âlet budur.   (6) Bendir (Tasavvuf Müziği), sadece tasavvuf müziğinde kullanılır. dindışı müzikte kullanılması büyük hatadır.   (7) Darbuka (Oyun Havaları), Dümbek ve dümbelek yankısözleri de kullanılır.   (8) Sînekeman (-1- Violin d'amour; 2-Fr.,Viole d'amour; it.,Viole d'amore; al., Liebesgeige.)  Adın "sîne" kısmı mecazen aşığın bağrı anlamı ile beraber göğüse dayanarak tutulduğundandır.   Kaynaklar : - Gazimihal, Mahmut Ragıp., Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1961 - Karadeniz, M.Ekrem.,Türk Mûsikîsinin Nazariye ve Esasları,  T.İş Bankası Kültür Yayınları, - Güvenç, Rahmi Oruç., Türk Mûsikîsi Tarihi ve Türk Tedavi Mûsikîsi, s.6-9 - Tanrıkorur, Cinuçen., Osmanlı Mûsikîsi, (Yayınlanmadı), s.32-35 - Yektâ Bey, Râuf., Türk Mûsikîsi, Pan Yayıncılık İst.1985, s.84-95  Kaynak